Długa nieobecność dziecka w szkole, która może być spowodowana wieloma różnymi powodami np. chorobą, często staje się wydarzeniem bardzo stresującym dla dziecka, rodzi trudności. W dobie pandemii wszyscy, zarówno uczniowie, nauczyciele, jak i rodzice, byli zmuszeni do odnalezienia się w nowej rzeczywistości.
Po niemal rocznej pracy zdalnej, ponownie znajdujemy się w „nowej – starej” rzeczywistości. Niby wszystko znane i oczywiste, a jednak często zupełnie nowe. Jesteśmy w nowej, zmienionej rzeczywistości, która wymaga zmian!
Bardzo wielu uczniów uważa, że ich relacje z rówieśnikami w klasie przed epidemią były lepsze. Wielu także ma poczucie, że pogorszeniu uległy ich relacje z wychowawcą oraz innymi dorosłymi.
Konieczne zmiany wynikają m.in. z faktu, że pandemia jako sytuacja kryzysowa zaburzyła relacje między ludźmi. Szczególną uwagę przyciąga komunikacja w relacjach. Długotrwała izolacja społeczna wzbudziła potrzebę budowania i odbudowania więzi. Wymaga też zmiany nawyków „pandemicznych”, dynamiki i dyscypliny pracy oraz odpowiedzialności za podejmowane działania i osobiste cele – edukacyjne, życiowe.
Pandemia obnażyła zatem deficyty i trudności w relacjach osobistych, rodzinnych, interpersonalnych. Pokazała jednak także, że można z satysfakcją spędzić ze sobą długi czas na niewielkiej powierzchni. Stała się okazją do wzmocnienia dobrych nawyków i wskazała, co wymaga doskonalenia. Wzmocniła znaczenie umiejętności społecznych, komunikacyjnych. Przyniosła zatem szanse na wgląd w siebie i pracę nad zmiana własnych zachowań.
Warto zatem zadać sobie pytanie, czy wyciągnięte wnioski zostały przeformułowane w rekomendacje do działania, a te w plan działań i wdrożenie zmian, w kierunku doskonalenia wiedzy i umiejętności z powyższego zakresu?

Dobrostan psychiczny i fizyczny zdecydowanie obniżył się przez naukę zdalną. Obserwacje oraz badania pozwalają odnotować, że uczniowie uczący się zdalnie uzyskują gorsze wyniki (nie mylić z ocenami) we wszystkich badanych sferach - społecznej, edukacyjnej i emocjonalnej. W czasie nauki zdalnej uczniowie sygnalizowali, że czuli mniejszą więź z rówieśnikami, nie czuli się częścią społeczności szkolnej i zgłaszali mniejsze wsparcie ze strony dorosłych. Uczniowie odczuwali też więcej emocji negatywnych (np. smutku), a mniej pozytywnych, takich jak radość.
Uczniowie, rodzice i nauczyciele odczuwali symptomy nadużywania mediów cyfrowych, co często objawiało się przemęczeniem, rozdrażnieniem.
Analiza doświadczeń zdalnego nauczania przynosi również wnioski o konieczności dokonania istotnych zmian w koncentracji uwagi, w sposobie uczenia się i organizacji dnia pracy w warunkach zarówno zdalnych, jak i stacjonarnych. Bardzo wielu nauczycieli wskazuje, że materiał omawiany podczas zdalnej edukacji należałoby powtórzyć. Obniżona efektywność nauczania prowadzi do nadrabiania deficytów poprzez korepetycje.
Jednym z niezbędnych warunków efektywnej nauki oraz pracy jest umiejętność koncentracji uwagi. W sytuacji, gdy nasza koncentracja nie pracuje tak, jak powinna, wówczas skuteczność funkcjonowania umysłowego maleje, a co za tym idzie, gorzej zapamiętujemy, nie przyswajamy nowych informacji itp. – nie wykorzystujesz w pełni potencjału, jaki ma nasz mózg. Warto pamiętać, że każdy może nauczyć się „sterować” swoją uwagą, poprzez regularne wykonywanie odpowiednich ćwiczeń koncentracji. Warto też przy tej okazji przywołać fakt, że koncentracja pełni wiele funkcji, spośród których można wymienić przede wszystkim:
• wykonanie określonego zadania,
• słuchanie lekcji,
• rozwiązanie problemu,
• osiągnięcie celu,
• zrozumienie zagadnienia itp.
Wysoka umiejętność skupiania uwagi wiąże się z lepszą pamięcią, umiejętnością logicznego myślenia oraz zdolnościami przestrzennymi.
Pamiętaj ! Koncentrację można usprawnić dzięki różnego rodzaju ćwiczeniom. Czy zatem rozproszenie uwagi podczas pandemii i jego skutki stały się wystarczająco dotkliwym doświadczeniem, by podjąć pracę nad zwiększeniem własnej koncentracji uwagi?

Długotrwałe nauczanie zdalne przyniosło też szkody w zdrowiu psychicznym. Wiele osób potrzebuje pomocy psychologa lub terapeuty". Nasilają się różne lęki. Nastolatkowie potrzebują wsparcia w nabywaniu kompetencji społecznych, budowania relacji, komunikacji, rozwiązywania konfliktów, radzenia sobie z trudnościami, konfliktami, niepowodzeniami.
Pandemia pokazała, jak ważne są tzw. kompetencje miękkie oraz równorzędne traktowanie rozwoju intelektualnego ze społeczno- emocjonalnym.

Trudne do opanowania stały się emocje – np. złość, rozdrażnienie, które mogą być również skutkiem stresu, także związanego z powrotem do szkoły.
Warto i trzeba rozmawiać o emocjach, nazywać je, łączyć z potrzebami dziecka i sposobami zaspokajania ich – poszukiwanie różnych konstruktywnych rozwiązań.
Ważne, by docierać do źródeł stresu i szukać konstruktywnych sposobów wyrażania emocji oraz rozwiązywania problemów i modelować właściwe konstruktywne zachowania (wzmacniać dobre praktyki).
Pandemia to czas, który pokazał, że emocje mają istotny wpływ na nasze życie, na zachowania, decyzje, stan zdrowia. Emocje nie są słabością – są ważną informacją o tym, czego doświadczamy, są drogowskazem, instynktem samozachowawczym, wyrazem empatii, naszej wrażliwości. To bardzo cenne doświadczenie, które zwraca uwagę, że nie tylko zadania, wiedza, intelekt budują człowieka i jego poziom satysfakcji w życiu.
Czy zastanawiasz się nad swoimi emocjami? Czy wiesz jakich i kiedy doświadczasz? Czy potrafisz je nazwać i wyrazić? Czy wiesz o jakich potrzebach cię informują? Czy wiesz jakie mają znaczenie w twoim codziennym życiu? Czy wiesz, że możesz nauczyć się jak w zrównoważony sposób je wyrażać i czerpać z nich korzyści?
Warto wiedzieć, że regulacja emocji może zachodzić na poziomie myślenia. Na przykład w przypadku nastolatków można spróbować zmienić sposób ich interpretacji danej sytuacji tak, aby stała się dla nich mniej zagrażająca/obciążająca, a co za tym idzie bardziej akceptowalna. Można zatem wspólnie z dzieckiem poszukać korzyści wynikających z nowej sytuacji.
Można zastanowić się wspólnie, jakie kroki może podjąć dziecko, aby obniżyć prawdopodobieństwo wystąpienia lękotwórczej sytuacji. Możesz pomóc dziecku, a być może i sobie, w nauce rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych. Możesz porozmawiać o tym, jakie emocje może odczuwać w trudnych sytuacjach, a także o objawach lęku pochodzących z ciała ( m.in. przyspieszone bicie serca, duszności itp.). Możesz wspólnie wybrać się do psychologa, by porozmawiać o emocjach.
Pojawiły się także problemy ze snem. Wysypianie się i dobra jakość snu są podstawą dla jakości życia i funkcjonowania we wszystkich obszarach aktywności dziecka!
Gdy śpimy, nasz mózg regeneruje się – w głębokiej fazie snu, ulegają obkurczeniu naczynia układu limfatycznego przez które dokonuje się „oczyszczanie” mózgu. Częściowej hibernacji ulegają też organy wewnętrzne – spowolniona zostaje praca serca, płuc, jelit, nerek, itp. Całe ciało odpoczywa. Poza tym – w trakcie fazy REM, mózg „zapisuje” informacje zdobyte za dnia.
Zatem uczymy się świadomie, ale w utrwalamy je w trakcie snu.
Czy wiesz ile godzin śpi Twoje dziecko? Czy wiesz, czy w nocy przypadkiem nie budzi się, by grać z rówieśnikami? Czy dbasz o rytm dnia i higienę pracy dziecka?

To oczywiste, że potrzebujemy czasu na to, aby wejść w nowy rytm funkcjonowania.
Dlatego tez warto zadbać o motywację, ale też pamiętać, że chcieć nie zawsze znaczy móc.
Nie zmienia to jednak faktu, że nasze pragnienia prowadzą do efektu samospełniającej się przepowiedni. Jeśli na przykład wierzymy w wyzdrowienie przy zastosowaniu określonej kuracji, to sumienniej trzymamy się zaleceń. Stawiając czoła trudnościom, znajdujemy rozwiązania problemów. Chcieć nie znaczy móc. Pomiędzy pragnieniem, a jego spełnieniem jest dystans, nie zawsze możliwy do pokonania. Jednak trzeba pamietać, że to pragnienia „nas uruchamiają. Warto zatem wiedzieć czego nasze dzieci pragną i do czego mają szczególne predyspozycje – te pragnienia, potrzeby staną się naturalnym wyzwalaczem, motywacja do działania. Pamiętajmy, że motywacja to stan gotowości do podjęcia określonego działania, wzbudzony potrzebą. Formy motywacji są różne, ale wszystkie one obejmują procesy umysłowe, które pobudzają, pozwalają na dokonanie wyboru i ukierunkowują zachowanie. Motywacja wyjaśnia wytrwałość, mimo przeciwności losu.
Wzrost motywacji może wynikać ze wzrostu, do pewnego poziomu, prawdopodobieństwa sukcesu lub porażki w działaniu mającym na celu osiągnięcie wyniku. Motywacja będzie miała maksymalne natężenie, gdy prawdopodobieństwo sukcesu i porażki będzie równe. Poziom motywacji zależy też od wysiłku i ryzyka związanego z daną czynnością. Początkowy wzrost wysiłku i ryzyka zwiększa motywację jednostki, przy ich dalszym wzroście proces ten osiąga optymalny poziom, następnie malejąc aż do wartości ujemnych. (za: Janusz Reykowski)

Rodzice, nauczyciele są i mogą być sprzymierzeńcami motywacji dziecka, jednak warto pamiętać o znaczeniu rozwoju samomotywacji.
Zatem osoby z zewnątrz mogą np. stosować motywację zewnętrzną, która polega na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród. Motywacja zewnętrzna będzie sprzyjać podejmowaniu i kontynuowaniu działań ze względu na pewne konsekwencje, do których one prowadzą (uzyskanie nagrody lub korzyści), związana z poczuciem, że przyczyna i kontrola działania ma charakter zewnętrzny i nie jest zależna od jednostki„ Człowiek podejmuje się wykonania zadania w celu osiągnięcia nagrody lub uniknięcia kary, czyli dla zewnętrznych korzyści, np. w postaci pieniędzy, pochwał, awansu, lepszych ocen w szkole.
Jednak doświadczenia pandemii pokazały, że „nie pilnowani” uczniowie, zabiegający tylko o pozytywne oceny – niezależnie od sposobów ich zdobywania, po powrocie do szkoły radzą sobie gorzej, niż ci, którzy naukę spostrzegali jako proces i okazję do własnego rozwoju, a ocenę traktowali nie jak cel, ale ważną informację zwrotną na temat rzeczywistych własnych umiejętności i sprawdzian wiedzy. Tacy uczniowie zwykle uruchamiali motywacje wewnętrzną, sami byli zmotywowani do działania, do pracy, do poszukiwania rozwiązań. Dążyli do zaspokojenia swoich potrzeb.
Cechą określającą motywację wewnętrzną jest ciekawość. Jednostka angażuje się w działanie dla samego działania, pod nieobecność nagrody zewnętrznej. Ten rodzaj motywacji ma swoje źródła w wewnętrznych właściwościach człowieka, np. cechach osobowości, szczególnych zainteresowaniach i pragnieniach.
Pandemia zatem pokazała, że pytanie o to, co zrobili inni dla podniesienia motywacji dziecka jest ważne, bo inni stanowią istotne wsparcie – jednak szczególnie istotne jest to, żeby dzieci zadawały sobie pytanie, co same zrobiły na rzecz zaspokojenia ważnych swoich potrzeb – zwłaszcza edukacyjnych. Czy podjęły rzetelne działania, czy pracowały systematycznie i potrafiły zachować dyscyplinę dla osiągania własnych celów? Oczywiście zachowania dzieci nie biorą się znikąd. Pamiętajmy, że dorośli modelują zachowania, pomagają lub utrudniają w nabywaniu dobrych praktyk, nawyków pracy.
Pamiętaj, że stosując pochwały wzmacniasz pożądane zachowania.
Chcąc wzmacniać określone czynności warto odwołać się do zasady Premacka.
Zasada Premacka, która pozwala nam wykorzystać czynność, którą dziecko lubi i której bardzo często się oddaje, dla wzmocnienia czynności, która jest dla tej osoby znacznie mniej przyjemna lub ciekawa.
Przyjemność przed nauką czyni naukę karą, natomiast przyjemność po nauce czyni naukę czynnością zyskowną.
Przykładem zastosowania tej zasady w pracy z dziećmi jest uzależnienie pojawienia się przyjemności po wykonaniu przez dziecko obowiązku, np.: „Zagrasz na komputerze po odrobieniu lekcji".
Pamiętajmy, aby nie stosować tej zasady w odwrotny sposób, np. „Możesz jeszcze pograć na komputerze, ale potem musisz odrobić lekcje". Jeśli dziecko odwleka wykonanie obowiązku, to w takiej sytuacji pozwalasz mu na dalsze odwlekanie i wzmacniasz w ten sposób to zachowanie. Zasada Premacka może być stosowana w przypadku każdej czynności, do której nasze dzieci są niechętne. Reguła „przyjemne po nauce" zapobiega wystąpieniu trudnego zachowania. Dziecko wybiera pomiędzy przyjemnością (wykonanie zadania) i jej brakiem (odmowa). Konieczne jest dotrzymanie słowa zarówno w dawaniu, jak i odbieraniu nagrody.

Uwaga! Pamiętajmy o negatywnych skutkach pandemii i nie lekceważmy ich, ale nie zganiajmy wszystkiego na pandemię!!!

Pewne trudności były także przed pandemią – w wielu przypadkach ona tylko je uwypukliła!
Pandemia nadała znaczenia umiejętnościom radzenia sobie z trudnościami i wskazała konieczne i możliwe kierunki osobistego rozwoju. Pokazała, że trzeba uczyć się szacowania ryzyka i że w sytuacjach trudnych ważne jest wsparcie i dobre relacje z innymi ludźmi. Uczniom, niektórym dotkliwie, pokazała, że za proces nauczania odpowiedzialny jest nauczyciel, ale za proces uczenia się jest odpowiedzialny uczeń.
Nie zmienia to faktu, że pandemia jest przyczyną wielu trudności, bywa, że naszej niemocy, bezradności, frustracji. Uruchamia kryzysy, obnaża nasze deficyty, ale też aktywizuje potrzeby. Jest od nas niezależna, spada jak grom z jasnego nieba i nie liczy się z faktem, że nie byliśmy przygotowani. Nie na wszystko mamy wpływ, nie ze wszystkim, mimo zaangażowania, potrafimy sobie poradzić ,więc w pewnym zakresie może być usprawiedliwieniem naszych niepowodzeń. Jednak uważam, że przede wszystkim, jak każda trudność, problem, porażka, jest okazją do zdobywania wiedzy i doskonalenia umiejętności?

Pozdrawiam
Iwona Haba – psycholog szkolny