Zachowania ryzykowne - to zachowania, które zagrażają  zdrowiu fizycznemu i psychicznemu dzieci i młodzieży. Często są w sprzeczności z normami prawnymi czy społecznymi. Zachowanie się w sposób ryzykowny może być mechanizmem radzenia sobie z lękiem, smutkiem, nieudolnością, porażką, czy wyrazem jedności z rówieśnikami i przynależności do grupy, wzmacnianiem poczucia własnej tożsamości. Zachowania te mogą stanowić formę protestu przeciwko obowiązującym zasadom. Są podejmowane w wyniku zablokowania możliwości zaspokajania w bezpieczny sposób celów i potrzeb rozwojowych.Zachowania ryzykowne podejmowane przez nastolatków łączą się z ryzykiem dla ich rozwoju, mogą na trwałe zachwiać zdrowiem, kariera szkolną, a w konsekwencji wyraźnie pogorszyć  jakość życia.

Czynniki chroniące nastolatków przed zachowaniami ryzykownymi: posiadanie planów i celów życiowych, aspiracje edukacyjne, zrównoważony temperament, towarzyskość, dobre zdolności adaptacyjne, sprawne mechanizmy samokontroli, poczucie własnej wartości, wiara we własne możliwości.

Jakie zachowania nazywamy ryzykownymi?
1. Zachowania problemowe - mają antynormatywny charakter, ich konsekwencją mogą być sankcje. Należą do nich: picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie narkotyków i innych substancji, zażywanie leków bez przepisu lekarza, przedwczesne kontakty seksualne, agresja, przemoc, cyberprzemoc, wykroczenia, wandalizm, drobne kradzieże, ucieczki z domu.
2. Zachowania antyzdrowotne - nie powodują sankcji, ale negatywne konsekwencje dla zdrowia. Można tu zaliczyć: nieprawidłowe żywienie, uboga i niezdrowa dieta, brak aktywności fizycznej, autoagresja, nadmierne korzystanie z telefonu, nadmierne granie w gry komputerowe, hazard, niewłaściwe zachowania w sieci…
3. Zachowania związane z nieodpowiednim wypełnianiem roli ucznia - niskie wyniki w nauce, niskie osiągnięcia szkolne, wagary, porzucanie szkoły, częste zmiany szkoły, przerwanie edukacji.
                
SAMOOKALECZENIA
Jednym z przejawów zachowań ryzykownych są samookaleczenia.
Samookaleczenia – to autodestrukcyjne zachowanie ( ranienie się, oszpecanie) spowodowane niskim poczuciem własnej wartości, uczuciem nienawiści do siebie, poczuciem winy, wstydu lub przeżyciami traumatycznymi.

Formy i sposoby zadawania sobie bólu przez nastolatków:
•    cięcia na nadgarstku, zadrapania na skórze
•    przypalanie ciała rozżarzonym przedmiotem
•    polewanie kwasem lub żrącą substancją
•    rozdrapywanie ran, wbijanie paznokci, wyłamywanie palców
•    wyrywanie włosów
•    podduszanie  się
•    gryzienie ciała
•    ściskanie w dłoniach raniących przedmiotów ( szkło)
•    uderzanie w ścianę, w twarde przedmioty

Przyczyny samookaleczeń:
•    jest to sposób poradzenia sobie nastolatka ze sobą i trudną dla siebie sytuacją
•    zadając sobie  ból fizyczny – osoby te  nie czują bólu psychicznego i emocjonalnego
•    zaspokajają potrzebę redukcji napięcia, przynoszą chwilową  ulgę i przez pewien czas czują się dobrze
•    jest to forma „karania siebie”-  gdy nastolatkowie myślą o sobie: „jestem do niczego”, „zasługuję na cierpienie”
•    dają „ poczucie kontroli”- jeśli nastolatek nie ma kontroli nad niczym innym ( np. ocenami, wynikami sportowymi) to zapewnia sobie poczucie kontroli nad swoim ciałem, bo sam wymyśla „sposoby samookaleczeń”
•    gdy nastolatek „po traumach” chce „złapać kontakt ze swoim ciałem i poczuć , że żyje
•    samookaleczenie jest formą „komunikacji z otoczeniem”- czyli metodą zwrócenia na siebie uwagi otoczenia ( rodziców, nauczycieli), nastolatek pokazuje  swoje cierpienie, aby bliscy zaczęli się nim interesować, poświęcać mu czas, uwagę
•    „mniejsze zło”- gdy samouszkodzenia chronią przed podjęciem próby samobójczej, przed zrobieniem „czegoś gorszego” ( zabicia się)

Zadawanie sobie bólu uzależnia jak narkotyk. Osoba raniąca swoje ciało może uzależnić się od zadawania sobie bólu. Dotyczy to głównie osób, które szukają w tym przyjemności. Z czasem potrzeba zadawania sobie bólu rośnie.

Cel  samookaleczeń dokonywanych przez nastolatków:
•    Rozładowanie emocji i uzyskanie poczucia natychmiastowej ulgi.
•    Chęć przynależności do jakiejś grupy- szukanie podobnych do siebie osób.
•    Poczucie samotności, odrzucenia przez grupę.
•    Próba wymuszenia od dorosłych ( rodzice, nauczyciele) jakiejś zmiany zachowania.
•    Mogą być spowodowane zaburzeniami osobowości zachowania – depresja, schizofrenia, spektrum autyzmu.

Jak możemy pomóc osobie, która dokonuje samookaleczeń?
•    W pierwszej chwili należy uspokoić własne emocje ( nauczyciel, rodzic). Potem ocenić rozmiar samouszkodzenia – czy potrzebny opatrunek czy pomoc lekarza?
•    Rozmawiać…. Z wyczuciem próbujmy znaleźć sposób, aby do tej rozmowy doszło, aby młody człowiek był na nią gotowy i otwarty.
•    Sięgać po wsparcie specjalistów- psychologa, psychoterapeuty, psychiatry, pedagoga. Jeśli nastolatek samo okalecza się wielokrotnie, wymaga konsultacji z lekarzem- psychiatrą.

Leczenie - terapia.
Celem terapii powinna być nauka konstruktywnego rozwiązywania problemów, komunikowania swoich potrzeb w sposób społecznie akceptowany.
Osoby bliskie powinny wspierać nastolatka poprzez pełne zrozumienie  jego problemów.
Leczenie farmakologiczne można stosować wtedy, gdy samookaleczenia spowodowane są chorobami psychicznymi.
Zaleca się uczenie nastolatka – jak bezpiecznie wyrażać negatywne emocje ( ściskać kostki lodu, zamalowywać kartki papieru…)

Czego należy unikać?
•    Nie wymagać, aby nastolatek zrezygnował z okaleczeń, jeśli nie zapewnimy mu niczego, co może zastąpić  albo zmienić sytuację na mniej obciążającą go.
•    Nie sprawdzać ostentacyjnie czy pojawiły się nowe ślady, wypytywać czy szpiegować nastolatka. Wzmocnienie kontroli- może powodować efekt odmienny od zamierzonego.
•    Nie krytykować, obwiniać, oceniać, prawić kazania…. bo, tego dziecko nie potrzebuje.

Warto pamiętać, że samookaleczenia:
•    nie są fanaberią nastolatka
•    nie są przeciwko nam
•    nie są próbą manipulacji
•    nie są wynikiem głupoty, modą i namową innych
•    nie są wybrykiem
•    nie są wyrachowaną próbą zwrócenia na siebie uwagi

Samookaleczenia są:
•    wyrazem, że nastolatek  nie potrafi sobie z czymś poradzić, cierpi, zmaga się z czymś trudnym
•    sygnałem, że dziecko potrzebuje więcej wsparcia, więcej naszej uwagi i zaangażowania
•    sygnałem, że nastolatek wymaga naszego zrozumienia, a nie stygmatyzacji. Należy starać się poznać, co doprowadziło do takiej sytuacji zamiast karać

Profilaktyka zachowań ryzykownych ma na celu wzmacnianie:
•     zasobów wewnętrznych nastolatka – jego  indywidualnych właściwości i umiejętności.
•    zasobów zewnętrznych- poprawa relacji rodzinnych, więzi ze szkołą, pozytywnych relacji rówieśniczych.

Ważne umiejętności życiowe pomocne w profilaktyce zachowań ryzykownych: to rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji, budowanie pozytywnego obrazu siebie , radzenie sobie ze stresem i lękiem, umiejętności interpersonalne, stawianie granic.

Istotne jest, aby uczyć nastolatków konstruktywnych sposobów realizacji potrzeb rozwojowych oraz zaspokajania potrzeb okresu dorastania w zdrowy sposób.

                    
Bożena Gościńska- pedagog specjalny

Bibliografia:
Robert Rejniak- Zachowania ryzykowne młodzieży. Rozpoznanie , interwencja, wsparcie i przeciwdziałanie. Webinar i materiały : EduAkcja 2022.