Jak pomóc dziecku nadużywającemu substancji psychoaktywnych?

Nastolatkowie coraz częściej sięgają po substancje psychoaktywne – skalę tego zjawiska możemy sobie uzmysłowić, obserwując liczbę zgłoszeń do poradni leczenia uzależnień, przepełnione oddziały psychiatryczne, sytuację w gabinetach specjalistów, ale także w szkołach i w lokalnym środowisku. Można postawić tezę, że każdy z nas zna kogoś, kogo w jakimś stopniu dotknął ten problem. Według najnowszych raportów 37% starszych uczniów pali marihuanę, a 6,2% uczniów przyznaje się do korzystania z nowych środków psychoaktywnych, tzw. dopalaczy. Najpopularniejszą używką jest alkohol – 80% uczniów deklaruje, że choć raz w życiu go piło. Jakie działania powinien podejmować rodzic w sytuacji, kiedy jego dziecko nadużywa substancji psychoaktywnych?

Używanie substancji jako objaw, a nie istota problemu
Rodzice rozpoznając problem dziecka, często skupiają się na objawach, a nie na przyczynach jego trudności. Sprawdzają, ile i jak długo dziecko bierze oraz jakiego rodzaju są to substancje. Oczywiście nie należy tego lekceważyć, jednak zakres używania środków psychoaktywnych jest tylko wierzchołkiem góry lodowej, skupianie się wyłącznie na tym może doprowadzić do potęgowania objawu lub przyklejenia dziecku łatki narkomana. Objawy uzależnienia od substancji nie są przecież społecznie akceptowalne, więc osoba uzależniona jest narażona na brak empatii lub ostracyzm społeczny. Istotne w pomocy jest przede wszystkim rozpoznanie przyczyny sięgania po narkotyki. Należy więc postawić kluczowe pytanie: Co dziecko sobie rekompensuje lub od czego ucieka? Wśród przyczyn opisanych w literaturze przedmiotu jedna, która pojawia się w każdej historii pacjenta, jest nadrzędna, a mianowicie brak lub zaburzenie relacji z pierwotnym obiektem (rodzicem). Terapeuci uzależnień mówią, że przeciwieństwem uzależnienia nie jest trzeźwość, ale zdrowa relacja – w wypadku dziecka – z responsywnym i opiekuńczym dorosłym.

Co powinno zwrócić uwagę?
W codziennych kontaktach z dzieckiem rodzic powinien zwrócić uwagę na pewne zmiany w jego zachowaniu. Potencjalne symptomy uzależnienia to porzucenie dotychczasowych aktywności, zainteresowań i obowiązków, często również brak dbałości o higienę. Najważniejsze staje się bowiem używanie środków psychoaktywnych, prowadzące do coraz niższej kontroli ilości spożywanej substancji, a w konsekwencji do głodu, czyli silnej potrzeby natychmiastowego zażycia środków psychoaktywnych. Ta potrzeba odgrywa centralną rolę w życiu dziecka, które nie zaprzestaje brania mimo odczuwalnych dotkliwie konsekwencji. Rośnie także tolerancja na przyjmowane środki psychoaktywne, a w wypadku ich braku pojawiają się objawy zespołu odstawienia (mogą mieć różny charakter w zależności od spożywanej substancji, najczęściej są to drgawki, wymioty).

Przyczyny sięgania nastolatków po narkotyki
Aby zaplanować skuteczną interwencję, ważne jest spojrzenie na dziecko nie tylko przez pryzmat używania przez nie narkotyków, ale także wzięcie pod uwagę czynników, które mogą wzmacniać to zjawisko. Nigdy nie należy mówić o jednej przyczynie, zawsze jest to kombinacja różnych elementów systemu, w którym żyją dziecko i jego rodzina. Należy odejść od skupiania się wyłącznie na skutkach używania substancji (tylko jeśli nie występuje realne zagrożenie dla życia dziecka) i zastanowić się nad tym, jakie elementy systemu, w którym żyje dziecko, wzmacniają jego destrukcyjne zachowania. Warto zadać sobie następujące pytania: Co dziecko próbuje sobie daną substancją zastąpić? Czy jest mu na tyle trudno w codzienności, że szuka przyjemności w używkach? A może substancja daje mu poczucie wolności, autonomii i swobodnego wyrażania siebie? Może na co dzień czuje się tak przytłoczone obowiązkami szkolnymi i wymaganiami społecznymi, że narkotyk staje się „portalem” do innego, bardziej przyjaznego dziecku świata? Z kim dziecko spędza najwięcej czasu, jaka jest jego grupa odniesienia? Czy używanie substancji wynika z chęci dopasowania się do grupy, a może tylko wtedy dziecko czuje się swobodnie i dobrze ze sobą, bo na trzeźwo ma bardzo niską samoocenę i zupełnie nie wierzy w siebie? Rodzic, dzięki zrozumieniu przyczyn uzależnienia dziecka jest w stanie skuteczniej wesprzeć dziecko w drodze do trzeźwości.

Formy wsparcia oferowane przez pedagoga i psychologa szkolnego
Szkoła nie jest miejscem, w którym powinna odbywać się psychoterapia dziecka i jego rodziny, tak samo rolą pedagoga czy psychologa szkolnego nie jest diagnoza problemu, planowanie interwencji terapeutycznych czy nadzorowanie procesu terapeutycznego. Szkoła nie jest instytucją powołaną do takiej działalności.
W sytuacji, kiedy pedagog lub psycholog podejrzewa, że dziecko może mieć problem z używkami, ponieważ zauważa istotne zmiany w jego zachowaniu i wyglądzie, utratę zainteresowań, wycofanie, izolację, pogorszenie ocen, nadmierną senność lub pobudzenie, powinien najpierw porozmawiać z uczniem, opowiedzieć mu o swoich obawach i niezwłocznie poinformować rodziców w celu dalszej obserwacji dziecka. Odpowiedzialność za dziecko nie może spoczywać wyłącznie na pracownikach szkoły. Pedagog bądź psycholog powinien w takiej sytuacji zaproponować rodzicom, aby zrobili dziecku test na wykrywanie narkotyków. Testy dostępne są w każdej aptece, badanie wykonuje się przy użyciu śliny lub moczu. Można również zaproponować rodzicom badanie na obecność narkotyków z krwi. Warto podkreślić, że nie są potrzebne namacalne dowody na to, że dziecko bierze – jeśli pedagog czy psycholog ma takie przypuszczenia, powinien zarekomendować rodzicom wizytę u specjalisty terapii uzależnień, psychiatry bądź psychologa pracującego z uzależnieniami. Tylko osoba posiadająca odpowiednie kompetencje jest w stanie realnie ocenić, czy w wypadku danego dziecka mówimy o zaburzeniu związanym z nadużywaniem środków psychoaktywnych, czy o ryzykownym lub szkodliwym używaniu substancji. Specjalista decyduje wtedy, czy dziecko kwalifikuje się do leczenia ambulatoryjnego, czy konieczna jest hospitalizacja dziecka, bo istnieje ryzyko wystąpienia zespołu odstawiennego lub zagrożenie życia. Jeśli obawy okażą się słuszne i uczeń używa substancji szkodliwych dla zdrowia, najprawdopodobniej rekomendowaną ścieżką leczenia będzie ośrodek terapeutyczny lub dzienny oddział szpitalny, w których dziecko również może realizować obowiązek szkolny.  W sytuacji, kiedy dziecko ma postawioną przez specjalistę diagnozę uzależnienia i jest objęte opieką przez poradnię leczenia uzależnień, szpital lub ośrodek. Wtedy szkolny jak najbardziej zasadne jest, aby szkolny specjalista był włączony w proces terapeutyczny dziecka. Zalecane jest to, aby pozostawał w kontakcie z innymi instytucjami i osobami, które sprawują opiekę nad dzieckiem: psychoterapeutą, psychiatrą, ośrodkiem leczenia uzależnień lub poradnią. Istotna jest wymiana informacji między wszystkimi systemami, w których funkcjonuje dziecko, oraz przyjęcie wspólnej strategii. Dzięki temu można zapewnić dziecku całościową pomoc.
Pedagog lub psycholog szkolny może także zaproponować rodzicom spotkania wspierające, z wyraźnym zaznaczeniem, że nie jest to psychoterapia. Rodzinom z problemem uzależnienia zaleca się psychoterapię systemową albo regularne konsultacje w poradniach leczenia uzależnień, które są finansowane ze środków Narodowego Funduszu Zdrowia. Lista placówek znajduje się na stronie internetowej Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (www.parpa.pl). W wypadku rodziców czy bliskich osoby uzależnionej potrzebne będzie skierowanie od psychiatry lub lekarza z rozpoznaniem współuzależnienia.Specjalista szkolny może wspierać rodziców w tym procesie, udzielając praktycznych wskazówek (np. gdzie rodzice mogą szukać pomocy), ale może również podpowiedzieć, jak rodzice mogą wspierać dziecko w tych okolicznościach.

Najważniejsza jest relacja
Analiza wielu badań nad przyczynami uzależnień wśród dzieci i młodzieży jednoznacznie wskazuje, że najważniejszymi czynnikami ochronnymi dla dziecka są bliskie i wspierające relacje, w których dziecko czuje się akceptowane, towarzyszenie dziecku w eksplorowaniu świata oraz sprawowanie nad nim kontroli. Optymalna i zdrowa kontrola nie jest nadmiarowa, nie wymaga od dziecka bezwarunkowego posłuszeństwa. Bardziej mówi o przejrzystych granicach i jasnych zasadach panujących w rodzinie, zgodności na poziomie wartości (nie okłamujemy się, ponieważ jesteśmy dla siebie ważni). Z kolei nadmierna kontrola może wzmagać zachowania opozycyjne u dzieci, co w konsekwencji może skończyć się sięganiem przez dziecko po substancje. Jakość relacji między dzieckiem a rodzicem ma bardzo duży wpływ na jego wybory w przyszłości. Udowodniono, że im mniejsza konfliktowość w rodzinie i lepsza komunikacja, tym mniejsze ryzyko wystąpienia szkodliwego używania substancji przez dziecko.

Drodzy Rodzice !!!
Jesteście ekspertami w zakresie  rozwoju swojego dziecka, ponieważ najlepiej je znacie. Pamiętajcie, że siła leży w relacji. Skoro dziecko wybrało narkotyki, oznacza to, że ta relacja nie była odpowiednio zbudowana i pielęgnowana. Proszę, stwórzcie dziecku bezpieczną przestrzeń do eksplorowania świata, w której będzie ono autonomiczne, ale przy zdrowej rodzicielskiej kontroli. Bo autonomia nie oznacza braku kontroli. Kontrola wprowadza strukturę, która jest potrzebna adolescentowi, zwłaszcza takiemu, który eksperymentuje z używkami. Młody człowiek nie może być pozostawiony samemu sobie – rolą rodzica jest to, aby go poprowadzić, nie odbierając mu równocześnie wolności. Zaangażowani rodzice, oraz w porę podjęta interwencja psychologiczna, mogą dać takiemu nastolatkowi szansę na poznanie siebie i świata, a rodzinie – nową jakość relacji.